Kişilik kavramı bireyin kendine özgü olan, diğerlerinden ayırt edilmesini sağlayan uyum özelliklerini içerir. Bu özellikler bireyin bilişsel, duygusal ve davranışsal örüntülerinden oluşur.
İnsanın kim olduğunu tanımlamasında kişilik anahtar rol oynamaktadır. Kişilik, insanın düşüncelerinin, tutumlarının, davranışlarının, ruh hallerinin ve diğer benzersiz özelliklerinin birleşimidir. Bu özellikler aynı zamanda etraftaki diğer insanlarla ve çevreyle olan ilişkilerde insanın kendisini nasıl ifade ettiğini de göstermektedir.
Kişiliğin bazı özellikleri genetik olarak kişiye miras kalırken, bazı özellikleri ise yaşanılan olaylar ve deneyimlerle şekillenmektedir.
Bazı kişilik özellikleri çok katı ve esnek olmadığında, kişinin çevresiyle, toplumla, diğer insanlarla ilişkilerini sürekli bir şekilde olumsuz etkileyebilir, sorunlar yaratabilir bu durum kişilik bozukluğu olarak değerlendirilebilmektedir.
Kişilik bozukluğu tanısı düşünülmesi için bireyin toplumsal uyumunda, bir işi düzenli sürdürebilmesinde, ilişkilerinde süreklilik ve tutarlılık sağlayabilmesinde önemli sorunların değişmeden uzun süre bulunması gerekir.
Kişilik bozukluklarının başlangıcı genelde ergenlik, erken erişkinlik dönemidir. Bazılarının izleri çocuklukta bulunabilir. Bir kısmı zaman içerisinde kısmen düzelebilmektedir.
Kişilik bozukluklarında sık görülen ortak özellikler şu şekildedir:
Benliğe yerleşik örüntüler esneklik göstermez
Toplum içinde belli ölçülerden, beklentilerden sapmalar, aykırı davranışlar
Çocukluk ya da ilk ergenlikten itibaren süregelme
İş yaşamında, toplumsal yaşantıda belirgin bozulma
Genellikle benliğe uyumlu yani benimsenmiş özelliklerdir, benliğe yabancı olsa da değiştirilememektedir
Kendisini çevreye uydurma motivasyonu olmayıp, çevrenin kendine uyması beklenir.
Kişinin bilişsel yetilerinde temel duygulanım ve düşünce yapısında belirgin bozulma yoktur
Bu durum başka bir ruhsal bozukluk ya da madde etkisi ile açıklanamaz.
Kişilik bozukluklarının toplumda görülme yaygınlığının %4-14 arası olduğuna yönelik veriler mevcuttur. Erkeklerde kadınlara oranla4-5 kat daha fazla saptanmaktadır.
Kişilik Bozuklukları Türleri
Paranoid Kişilik Bozukluğu
Bu kişilik bozukluğunun simgesi paranoyadır. Bir kişide paranoid kişilik bozukluğu varsa sürekli bir güvensizlik hissinin yanı sıra başkalarından sürekli şüphelenme durumu mevcuttur. Paranoid kişiler başkalarının sürekli kendilerini küçümsediğini, kendilerini tehdit etmeye ya da kendilerine zarar vermeye çalıştıklarını düşünürler.
Şizoid Kişilik Bozukluğu
Şizoid kişilik bozukluğunda insanlardan sürekli kaçma ve sosyal ilişkilerden uzak durma söz konusudur. Bu tür kişilik bozukluğu olan insanlar çoğu zaman yalnız yapılan etkinliklere yönelmekte ve güçlü hisleri çok nadir yaşamaktadırlar.
Şizotipal Kişilik Bozukluğu
Bu tür kişilik bozukluğuna sahip insanlarda görülen en belirgin özellikler sıra dışı düşünceler ve davranış tarzıdır. Şizotipal kişilik bozukluğunda insanlar çok garip inançlara sahip olmalarının yanı sıra genellikle mistik uğraşıları mevcuttur.
Antisosyal Kişilik Bozukluğu
Antisosyal kişilik bozukluğuna sahip hastalar için toplumda ‘psikopat’ ya da ‘sosyopat’ gibi adlandırmalar kullanılabilmektedir. Başkalarına aldırmama ve toplum kurallarına uymama gibi sorumsuz ve agresif davranışlarla ifade edilmektedir. Bu tür kişilik bozukluğu olan insanlar ciddi suçları çok sık işledikleri gibi davranışlarından dolayı asla pişmanlık hissetmezler.
Sınırda Kişilik Bozukluğu
Sınırda kişilik bozukluğunun en önemli belirtileri arasında kaotik ilişkiler, dengesiz ruh halleri, kötü benlik imajı, madde kötüye kullanımı, riskli cinsel ilişki, dikkatsiz davranışlar, aşırı para harcama gibi dürtüsel davranışlar yer almaktadır.
Histriyonik Kişilik Bozukluğu
Bu tür kişilik bozukluğuna sahip olan insanların düşünceleri yüzeysel olduğu gibi sürekli bir göstermeci duygu dışa vurma hali içerisindedirler. Bu kişilerin en belirgin özellikleri çoğu zaman çocuksu davranışlar ve aşırıya kaçan, dramatik tavırlar sergilemeleridir.
Narsisistik Kişilik Bozuklukları
Bu tür kişilik bozukluğunun karateristik özellikleri aşırıya kaçan üstünlük duygusu, güç ve başarıdır. Ayrıca aşırı kaygı ve kırılgan bir özgüven de Narsisistik kişilik bozukluğunun karakteristik özellikleri arasındadır. Yine ben merkezli oldukları gibi empati kurmakta güçlük çekerler ve sürekli dikkatleri üzerine çekmeye çalışan davranışlar içerisinde olarak çevrelerinde hayranlık uyandırma gayretine girerler.
Çekingen Kişilik Bozukluğu
Bu tür kişilik bozukluğuna sahip insanların en belirgin özelliği sosyal temastan kaçınmalarıdır. Sosyal temastan kaçınmalarının nedeni ise yalnız kalmak istemeleri değil, utandırılma ya da sert yargılanmaya maruz kalma ihtimalinden duyulan aşırı endişedir. Reddedilme korkusundan dolayı genellikle birçok değerli sosyal deneyimden uzak kalırlar.
Bağımlı Kişilik Bozukluğu
Bu tür kişilik bozukluğuna sahip olan insanlarda boyun eğme, çaresizlik ve karar verememe gibi duygular ağır bastığından dolayı kendilerini sürekli bir güvence içerisinde hissetmek isterler. Bu güvence hissinden dolayı da bir insanı çok aşırı sahiplenerek onu memnun etmek için aşırı gayret sarf ederler. Pasif ve tutunma davranışları eğiliminde olmalarının yanı sıra ayrılma korkusunu çok sık yaşarlar.
Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu
Bu kişilik bozukluğunun en belirgin özelliği mükemmeliyetçilik olduğu için hata yapma korkusunu çok sık yaşarlar. Kusursuz bir yaşam sürmeye çalıştıklarından dolayı her şeyi kontrol altında tutmaya ve belirli bir düzen içerisinde yaşamaya çalışırlar. Bu tür korkularından dolayı da genellikle işlerini bitirmekte ve karar vermekte güçlük çekerler ve detaylarla çok fazla meşgul olurlar.
Ayrıca bir kişide birden fazla kişilik bozukluğunun karma semptomları da görülebilmektedir.
Kişilik Bozukluklarının Nedenleri Nelerdir?
İnsanı eşsiz bir varlık yapan duygu, düşünce ve davranışların birleşimine kişilik denilmektedir. Kişinin dış dünyaya dair görüş, anlayış ve ilişkileri dışında insanın kendisini nasıl gördüğünün en büyük emaresi olan kişilik, çocukluk çağından itibaren kişinin kendisi ve çevresiyle girdiği etkileşim sonucunda şekillenmektedir.
Bazı kişilik özellikleri genetik aktarım yoluyla aile bireylerinden kişiye geçmekte ve bu tür kişilik özelliklerine mizaç denilmektedir. Kişiliğin kapsamında yetişilen çevre, yaşanan olaylar, aile fertleri ve diğer insanlarla kurulan ilişkiler yer almaktadır.
Bir insandaki kişilik bozukluğu görülmesine genetik ve çevresel faktörlerin neden olduğuna dair görüşler ağır basmaktadır. Genetik aktarım ya da kişinin yaşamının tamamıyla değişmesine yol açan bir olay kişilik bozukluğu gelişiminde hazırlayıcı rol oynayabilmektedir.
Kişilik bozukluklarının nedeni kesin olarak bilinmemektedir. Yaşanılanların ya da genetik özelliklerin kişilik bozukluğunun gelişmesinde ya da tetiklenmesinde rol oynadığına dair görüşler mevcuttur. Kişilik bozukluğuna neden olan faktörler arasında ön plana çıkanlar ise şöyledir;
Kişinin aile öyküsünde kişilik bozukluklarının ya da ruhsal hastalıkların olması
Çocukluk çağında istismara maruz kalınması
Kişi için yaşamında değer verdiği kişilerin kaybı
Aile yaşantısının dengesiz ya da travmatik olması
Beyin kimyasında ya da yapısında görülen farklılıklar
Kişilik bozuklukları sadece kişinin kendi yaşamını değil, o kişiyi önemseyenlerin yaşamını da olumsuz etkileyebilir. Okul, iş ve kişiler arası ilişkilerde ciddi problemler yaşanmasının temel sebebi olabilmektedir.
Kişilik Bozukluğunun Belirtileri Nelerdir?
Kişilik bozuklukları tiplerine, özelliklerine, benzerliklerine ve semptomlarına göre üç sınıfa ayrılmaktadır.
- A Tipi Kişilik Bozuklukları
Bu kapsamda paranoid kişilik bozukluğu, şizoid kişilik bozukluğu ve şizotipal kişilik bozukluğu yer almaktadır.
Paranoid Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Güvensizlik hissi ve başkalarından şüphe etme
Başkalarının sadakatinden ya da güvenirliliğinden şüphe etme
Başkalarının kendisine zarar vermeye ya da aldatmaya çalıştığından şüphelenme
Başkalarının kendisini kullanmaya çalıştığını düşündüğünden dolayı çevreye karşı güven hissi beslememe
Başkaları tarafından yapılan masum açıklamaları ya da hiçbir tehdit içermeyen durumları kişisel hakaret ya da saldırı olarak görme
Kin besleme eğilimine yatkın olma
Algılanan olaylara ya da hakaretlere karşı verilen tepkinin öfkeli ve düşmanca olması
Eş ya da sevgilinin sadakatinden şüphelenme
Şizoid Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Yalnızlığın tercih edilmesi
Duygusal ifadelerin sınırlı sayıda olması
Sosyal veya kişilerarası ilişkilerde ilginin eksik olması
Kişinin yaptığı birçok aktiviteden zevk alamaması
Partnerinden farklı insanlarla cinsel ilişki yaşama arzusunun sürekli olması
Çevresindeki insanlara karşı kayıtsız kalınması
Şizotipal Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Kişinin giydiği kıyafetlerin tuhaf olması
Adını fısıldayan bir ses duyduğuna dair garip algısal tecrübeler
Değişik tarzda inanç ve davranışlar sergilenmesi
Aşırı uç duygularda yaşanan anlık değişimler
Sosyal kaygının yanı sıra yakın ilişkilerde eksiklik hissi yaşanması
Bazı olayların sadece kendisi için gizli mesajlar içerdiğine dair inanca sahip olunması
İnsanları ve olayları düşünceleriyle etkilemeye yönelik inanca sahip olma
- B Tipi Kişilik Bozuklukları
B Tipi kişilik bozukluklarını karakterize eden en önemli belirtiler aşırı duygu dışa vurumu, öngörülemeyen düşünce ya da davranışlardır. Sınırda kişilik bozukluğu, antisosyal kişilik bozukluğu, narsisistik kişilik bozukluğu ve histriyonik kişilik bozukluğu olmak üzere kendi içerisinde dörde ayrılmaktadır.
Antisosyal Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Başkalarının gereksinimlerinin ve hislerinin önemsenmemesi
Takma isim kullanılması
Yalan söylemenin ve çalmanın alışkanlık haline gelmesi
Suç işlemeye daha eğilimli olunması
Agresif ve şiddet içeren davranışların çok sık sergilenmesi
Başkalarının haklarına saygı duyulmaması ve ihlal edilmesi
Tutarsız ve sorumsuz davranışlar içerisinde olunması
Kendisinin ya da başkalarının güvenliğinin dikkate alınmaması
Yaptıklarından pişmanlık hissi duyulmaması
Sınırda Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Kumar oynama, tehlikeli araç sürme, güvensiz cinsel ilişkiler kurma veya sürekli yeme gibi dürtüsel davranışların sergilenmesi
Kararsız ve yoğun ilişkilerin yaşanması
Kendisine karşı duyduğu özgüven hissinin kararsız ya da kırılgan olması
Yalnızlıktan ya da terk edilmekten dolayı yaşanan yoğun korku hissi
İntihar ya da kendisine zarar verme eğiliminde olma
Kendisini sürekli bir boşluk içerisinde hissetme
Stresten kaynaklanan paranoya
Öfke nöbetlerinin sık ve yoğun yaşanması
Histriyonik Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
İlgi odağı olmaya çalışma olunamadığında rahatsız olma
Etrafın dikkatini sürekli kendisine çekmeye çalışma
Cinsel yönden ayartıcı olma
Duyguların yüzeysel ve çok değişiyor olması
Başkalarından çok kolay bir şekilde etkilenilmesi
Fiziksel görünüşle etkilemeye çalışma
İnsanlarla olan ilişkilerinin gerçektekinden çok daha yakın olması gerektiğinin düşünülmesi
Narsisistik Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Gücün, başarının ve çekiciliğin fantezisi
Kendisini özel ve diğerlerinden daha önemli hissetme
Çevresindekilerin gereksinimlerine ve hislerine karşı kayıtsız kalınması
Etrafının kendisini sürekli övmesini ve kendisine karşı hayranlık beslemesini istemesi
Başarılarının ve yeteneklerinin abartılmasının istemesi
Kibirlilik hissi
İnsanlar tarafından yapılan iyiliklerden faydalanmaya çalışma ve yalan söyleme
Çevresindeki insanları kıskanmak ya da kendisinin çevresindekiler tarafından kıskanıldığını düşünmek
- C Tipi Kişilik Bozuklukları
Bu tür kişilik bozukluklarında kişi çoğu zaman korku ve endişe hissine kapılmaktadır. Kendi içerisinde çekingen kişilik bozukluğu, bağımlı kişilik bozukluğu ve obsesif-kompulsif kişilik bozukluğu olmak üzere üç alt başlığa ayrılmaktadır.
Çekingen Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Eleştirilme ya da reddedilme korkusunun yaşanması
Kişinin kendisini çekici bulmaması
Yetersizlik hissi
İnsanlarla temas halinde bulunulmasının zorunlu olduğu işlerden uzak durulması
Yabancı insanlarla tanışmadan korkulması
Kişisel ilişkilerinde kendisini aşırı utangaç hissetmesi
Onaylanmama, alay edilme ya da utanma korkusunun sürekli yaşanması
Bağımlı Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Çevresindekilere karşı davranışlarının itaatkâr olması
Başkalarına karşı kendisini aşırı bağımlı hissetme
Yalnız kaldığı zamanlarda kendi bakımını yapamama
Kendisine karşı duyduğu özgüvenin eksik olması
Kendisine güven duymak zorunda kaldığı durumlar karşısında aşırı korkuya kapılma
Yakın bir ilişkisi sonlandığı zaman vakit kaybetmeden yeni bir ilişkiye başlanması
Projelerin başlatılmasında ya da yapılmasında güçlük çekilmesi
Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğunda Görülen Belirtiler
Bir projeyi bitiremeyecek kadar ayrıntılarıyla uğraşma
Aşırı mükemmelliyetçi olma
Ayrıntılara, kurallara ve düzene çok dikkat edildiğinden bunlarla çok fazla meşgul olunması
İş ya da projeye aşırı bağlılıktan kaynaklı arkadaşların ihmal edilmesi
İnsanların, durumların ve görevlerin kontrolünü sağlamaya çalışma
Ruh halinin sert ve inatçı olması
Kırık, eski ya da değersiz eşyaları atamadığından dolayı eşya biriktirme
Para harcama konusunda aşırı kontrolcü olunması
Ahlak, değerler ya da etikle ilgili davranışlarda esneklik olmaması
Kişilik Bozukluğunun Tanısı Nasıl Konur?
Kişilik bozukluğunun tanısı konurken kişilik özellikleriyle kişilik bozuklukları arasındaki farkın anlaşılması büyük önem taşımaktadır. Örneğin utangaç tavırları olan ya da yalnızlığı seven her insana kişilik bozukluğu tanısı konmaz. Kişilik özellikleriyle kişilik bozukluğu arasındaki farkın anlaşılması için kişinin belirli alanlardaki kişilik fonksiyonlarının değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu kişilik fonksiyonları ise şöyledir;
Duygusal dışa vurumlar, davranışlara yansımaları
İkili ilişkiler esnasında sergilediği tutum
Kişinin kimliğinin farkında olması
Davranış ve dürtülerini kontrol edebilmesi
Gerçeklik bilincinin ne düzeyde olduğu
Kişilik bozukluğundan şüphe edilen durumlarda görülen semptomların tümü tek tek araştırılır, ayrıntılı değerlendirme yapılır. Kişilik bozukluğu tanısında ruhsal durum muayenesi önceliklidir. Gerekli görüldüğü takdirde MMPI başta olmak üzere çeşitli psikometrik değerlendirme testleri yapılabilmektedir.
Kişilik bozukluklarının tanısına yönelik herhangi bir laboratuvar testi ise yoktur. Ancak hekimin şüphelendiği fiziksel durumlara yönelik bilgisayarlı tomografi, MR, alkol, madde testleri ya da kan tetkikleri gibi yöntemlerden yararlanılabilmektedir.
Kişilik Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?
Kişilik bozukluğunun tanısı çoğu zaman konulamadığından ve hastalık süreklilik gösterdiğinden tedavi edilmesi zordur. Ancak kişilik bozukluğu için tedavi gören birçok hastada görülen semptomların hafiflediği, sosyal uyumlarının arttığı gözlemlenmiştir.
Kişilik bozukluğunun tedavi yöntemi türüne göre değişebileceği gibi tedavinin temelini psikoterapi yöntemleri oluşturmaktadır. Hastada görülen dürtüsel davranışların, duygudurum dalgalanmalarının veya yoğun endişe gibi duyguların tedavi edilmesinde psikiyatrist tarafından ilaç kullanımı tercih edilebilir. Antidepresanlar, anksiyolitikler, anti-psikotikler, duygudurum dengeleyici ilaçlar hastaya psikiyatrist tarafından kişilik bozukluğunun tedavisi için önerilebilir.
Kişilik bozukluklarının tedavisinde çeşitli psikoterapi yöntemleri uygulanabilmektedir. Psikoterapi yöntemiyle tedavi sürecinde Bilişsel Davranışçı Terapi uygulanan yöntemlerden biri olup burada hastanın düşünce kalıpları değerlendirildiği gibi yeni düşünce ve davranış kalıplarının geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Kişilik bozukluklarında uygulanan bir diğer terapi yöntemi Psikoanalitik Yönelimli Psikoterapilerdir. Hastanın kişilik dinamiklerinin anlaşıldığı bu terapi yönteminde destekleyici ve açıklayıcı müdahaleler ile hastalığa, kişiliğe yönelik içgörü gelişmesi sağlanmaktadır.
Tüm psikoterapi yöntemlerinin temel hedefi ise zorluklarla başa çıkma ve kişilerarası ilişki becerilerinin geliştirilmesi, gerekli esnekliğin sağlanarak uyum kapasitesinin arttırılmasıdır.
